Help, brand in mijn graan!

21/10/2020

Lieven Delanote (Inagro)

akkerbouw

Steen- en stuifbrand zijn oude zaadovergedragen ziektes die de voorbije decennia in de vergetelheid zijn geraakt dankzij gangbare zaadontsmetting. De voorbije zomer zagen we deze ziekte opnieuw opduiken in enkele biologische graanpercelen. De zwarte aren in een afrijpend gewas zijn kenmerkend en besmetten de nieuwe oogst. Wie eigen zaaizaad uitzaait, moet extra voorzichtig zijn. Onderstaand enkele tips.

Brand?

Een aan te bevelen Nederlandse publicatie uit 1917 (https://edepot.wur.nl/475514) stelt: “Tot de meest schadelijke verschijnselen, welke men ieder jaar in meerdere of mindere mate in onze graangewassen kan opmerken, behooren ongetwijfeld de brandziekten”. Dankzij chemische zaadontmetting is deze schimmel in de gangbare teelt volledig onder controle. Dit zorgt er ook voor dat niet chemisch behandeld zaaizaad van gangbare oorsprong veilig is. Nu meer telers een eigen biologische vermeerdering opzetten van oude rassen of meerdere generaties hoevezaaizaad aanhouden voor de uitzaai van de nieuwe oogst, lijkt brand opnieuw meer voor te komen. Algemeen worden twee types brand beschreven. Sporen van steenbrand (Tilletia caries) besmetten de korrels oppervlakkig bij de oogst. Sporen van stuifbrand (Ustilago nuda) infecteren het graan bij de bloei en groeien meteen intern mee met het nieuw gevormde zaad. Tot nader order komt vooral steenbrand voor. Elders in Europa stelt dit probleem zich al langer. Het Franse ITAB brengt een mooi overzicht van deze ziekte op zijn website (Franstalig http://itab.asso.fr/activites/lestraitementsdesemences.php of Engelstalig http://itab.asso.fr/activites/gc-eng-carie-gestion.php). Het Europese project www.liveseed.eu bracht enkele Europese ervaringen samen.

Hoe het begint

De infectie gebeurt via het zaad of via de grond tijdens de opkomstfase van het graan. De schimmel groeit vervolgens mee met de halm en wordt pas zichtbaar bij het afrijpen van het gewas onder de vorm van voornoemde zwarte aren. Het zwarte ‘poeder’ op deze aren zijn de sporen van steenbrand die meteen ook zorgen voor de besmetting van de nieuwe oogst. Een kleine besmetting is in staat een volledig zaadlot te besmetten en onbruikbaar te maken voor een nieuwe uitzaai. Hoewel er geen gezondheidsrisico zou bestaan, is dit graan niet meer geschikt voor humane voeding omwille van een indringende visgeur. Ook vee vindt dit weinig smakelijk.

Branddetectie

Een gezonde teelt begint bij gezond zaaizaad. We kunnen ervan uitgaan dat gecertificeerd zaaizaad hierop is getest en dus veilig is. Wie eigen zaaizaad van oude rassen vermeerderd of meerdere generaties eigen hoevezaad aanhoudt, kan zijn zaaizaad op het voorkomen van steenbrand laten analyseren. ITAB maakt in zijn publicatie melding van een Frans labo. Wellicht is dit ook dichter bij huis te bepalen.

Hygiëne

De sporen van steenbrand worden verspreid tijdens het dorsen en hechten zich oppervlakkig op de zaadhuid. Ook gecontamineerde materialen (maaidorser, kar, opslag) kunnen een bron van infectie zijn. Besmette percelen worden daarom bij voorkeur steeds als laatste gedorsen en apart opgeslaan. Doordat de sporen aan de oppervlakte van het zaaizaad bevinden, is het borstelen van zaaigraan een eerste eenvoudige en aanbevolen maatregel om de infectiedruk naar beneden te halen. Ook als zaden worden ontsmet, is borstelen zinvol. Graanborstels worden courant gebruikt om bakgranen na de triage te ‘ontstoffen’ vooraleer ze aan de molen worden geleverd.

Steenbrand kan op een besmet perceel meerdere jaren overleven. Desgevallend is een aangepaste vruchtwisseling wenselijk.

Blussen?

Steenbrand is tijdens de teelt niet te bestrijden. Er zijn ondertussen wel een drietal mogelijkheden bekend om het zaaizaad biologisch te ontsmetten. Misschien zinvol om dit standaard als preventieve maatregel te overwegen bij eigen vermeerdering ?

Copseed is een product op basis van kopersulfaat. Dit product is niet erkend in België. Het is wel mogelijk om zaaizaad dat hiermee is behandeld uit het buitenland aan te kopen. Onder andere in Frankrijk is Copseed erkend en wordt het door enkele zaadhuizen gebruikt.
Cerall is een bacteriepreparaat (Pseudomonas chlororaphis) met een antagonistische werking tegen onder andere steenbrand. De ervaringen blijken wisselend. Mogelijk is deze behandeling vooral aanbevolen als er een infectie in het veld gevreesd wordt.
Voor hoevezaaizaad is een behandeling met azijn wellicht het meest haalbaar. Ook sommige zaadbedrijven maakt hiervan gebruik. Dankzij de erkenning van azijn als ‘basisstof’ is deze vorm van zaaizaadontsmetting overigens volledig legaal. Het azijnzuur zou een fysieke werking hebben op de sporen van steenbrand en deze zo afdoden. Omtrent de dosis is er in literatuur wat marge. ITAB beveelt 0,8 l azijn (8 %) gemengd in 0,8 l water per 100 kg zaaizaad aan. Als de concentratie van het azijn lager is, moet dit omgerekend worden en kan de hoeveelheid water verminderd worden. Andere bronnen gaan tot 2 l azijn (concentratie niet genoemd) per 100 kg graan. Bij een te lage dosis azijn is de effectiviteit onvoldoende. Een overdosis kan de kiemkracht schaden. Voldoende vocht is nodig om een goede bedekking van het graan te verzekeren. Meer dan 1,7 l oplossing per 100 kg graan maakt het graan te vochtig en dreigt kieming. Een betonmolen is een handige hulp voor een goede menging.

Interessante bronnen: