Door stijgende publieke bezorgdheid en bewustzijn omtrent klimaatverandering en biodiversiteitsverlies  groeit de interesse in duurzame landbouwsystemen zoals onder andere voedselbossen. Er bestaan allerlei hoge verwachtingen over het potentieel van voedselbossen. Zo zouden ze de biodiversiteit verhogen, een hoge veerkracht hebben, de bodemgezondheid verbeteren en een groot waterbufferend vermogen hebben. Bovendien zouden ze de kwaliteit van de leefomgeving verhogen, de mentale gezondheid bevorderen en sociale cohesie verhogen. Overigens zouden ze weinig onderhoud vragen en op termijn hoge opbrengsten leveren. Ondanks de toenemende belangstelling voor aanleg en beheer van voedselbossen is er nog weinig wetenschappelijk onderbouwd onderzoek rond dit thema. Het ontwerp en het beheer van voedselbossen is momenteel in belangrijke mate gebaseerd op intuïtie en overlevering. 

Bieden voedselbossen een hoopvol perspectief op het combineren van voedselproductie en biodiversiteitsbehoud, en dit in een robuust, veerkrachtig systeem dat gebufferd is tegen ziekten en plagen en de extreme weersomstandigheden die klimaatverandering met zich meebrengt? Het multifunctioneel karakter van voedselbossen lijkt alvast heel wat kansen te bieden wat betreft ecosysteemdiensten zoals voedselproductie, koolstofopslag, erosiebestrijding, natuurbeleving, etc. 

Een masterproef aan de UGent zet een eerste stap richting onderzoek naar het functioneren van voedselbossen als voedselproductiesystemen in de gematigde zone en zoekt antwoorden op de volgende vragen. Wat is de situatie in Vlaanderen? Welke verschillende soorten voedselbossen zijn er? Wat zijn de drijfveren en doelstellingen van de beheerders? Hoe worden voedselbossen beheerd? Hebben ze een verdienmodel en hoe ziet dit eruit? 

Om een beeld te scheppen van de situatie van voedselbossen in Vlaanderen werden er eenentwintig voedselbossen in Vlaanderen bezocht. Hierbij werd informatie verzameld over visie, beheer, verdienmodel, bodem en vegetatie.

Wat is een voedselbos?

Er is tot nu toe geen eenduidige definitie van een voedselbos. Een voedselbos wordt doorgaans beschreven als een door de mens ontworpen systeem, naar voorbeeld van een natuurlijk jong bos met een grote verscheidenheid aan (vaak meerjarige en eetbare) plantensoorten in verschillende vegetatielagen, met als doel voedselproductie en natuurwaarde te verenigen in één systeem.
 

Situatie in Vlaanderen

Het aantal voedselbossen in Vlaanderen steeg sterk de laatste jaren; de helft van de bezochte voedselbossen werd opgericht in de laatste vijf jaar. Meer dan de helft van deze voedselbossen was kleiner dan een halve hectare. De totale oppervlakte van alle bezochte voedselbossen samen was 17,8 hectare. Dit is een peulenschil tegenover de 624.727 ha landbouwareaal in het Vlaamse gewest in 2020. De uitgangssituatie was voornamelijk akker, weiland of een combinatie van beide. 

Uit dit onderzoek bleek veel variatie tussen de verschillende voedselbossen, zowel qua visie als vegetatie, bodem, beheer en verdienmodel. Een algemeen drijfveer voor de aanleg van een voedselbos was het zoeken naar een evenwicht tussen voedselproductie en natuur. Bij de bevraging werd  de functie “ecosysteem en milieu” als belangrijkste functie van een voedselbos beschouwd waarbij het verhogen van biodiversiteitswaarde als belangrijkste onderdeel gezien werd. Hiernaast werd “beleving” als tweede belangrijkste functie gezien waarbij het voedselbos als plek dient om tot rust te komen en om mensen in contact te brengen met de natuur. De naam “voedselbos” doet vermoeden dat voedselproductie een belangrijk onderdeel is van een voedselbos maar dit bleek zeker niet overal het geval te zijn. Productie werd over het algemeen als een minder belangrijke functie beschouwd. Hier ligt een mogelijke verklaring bij het feit dat de voedselbossen over het algemeen nog jong waren en er bijgevolg nog niet veel voedselproductie was.
 

Verdienmodel

Twee van de vijftien beheerders, die het onderdeel van de bevraging rond hun verdienmodel beantwoordden, toonden aan dat het mogelijk is een volledig inkomen uit een voedselbos te halen. Maar een groot deel van de beheerders haalden geen inkomen uit hun voedselbos. Drie beheerders schatten dat ze meer dan 60 % van hun voedsel uit hun voedselbos haalden. Tien beheerders haalden volgens eigen schatting minder dan 10 % van hun eten uit hun voedselbos. De veronderstelling dat een voedselbos hoge opbrengsten kan leveren en weinig onderhoud vraagt, werd in deze studie dus nog niet bevestigd. Dit is vermoedelijk te wijten aan het feit dat het hier nog om relatief jonge voedselbossen gaat, wat het interessant maakt om dit in verder onderzoek op te volgen.

Wat we alvast met zekerheid kunnen zeggen is dat voedselbossen een verrijking in ons landbouwlandschap kunnen vormen als groene oases die mensen dichter bij de natuur brengen. Bovendien kunnen ze ons dieet aanvullen en een verrijking van ons smaken-, geuren- en kleurenpallet vormen.

Johanna Daems schreef voor BIOpraktijk dit artikel over haar masterproef. Met haar onderzoek behaalde Johanna de tweede plaats in de Thesisprijs biologische en agro-ecologische landbouw en voeding. Deze prijs werd uitgereikt op 12 januari tijdens Agriflanders. Meer over de prijsuitreiking vind je in dit nieuwsbericht.